Comente
istèrrida. Podimus immaginare ite diant àere pòtidu iscrìere
sos poetas, mannos e minores, de s'importante e balentiosa traditzione
literària nostra in limba sarda, a subra de sa situatzione chi oe semus
atraessende, est a nàrrere, in su tempus, antzis, in sa temporada, fea meda, de
su Covid-19. Pensamus, pro fàghere solu un'esempru, a Melcioro Murenu (nàschidu
e mortu in Macumere, 1810-1854), autore, intre sos àteros versos, de Sa
isporchìtzia de Bosa. Poveritu, si fiat fatu unos cantos inimigos
perigulosos chi a pustis lu ant bochidu (l'ant betadu in un'irrocu). Ma, si
pensamus a sos clàssicos sardos, cuntivigiados dae Sarvadore Tola pro sa domo
editora Della Torre di Cagliari (Collana “I grandi poeti in lingua sarda”,
chèrfida dae Mànliu Brigaglia) non devimus pensare solu a sa sàtira o a sa
poesia de eris: de fatis, si podet fàghere riferimentu fintzas a poetas de oe,
chi sunt de aberu de gabbale, comente Giuanne Fiori de Itiri Cannedu (chi
àbitat a curtzu de domo mea, isse in carrela de Pastore, deo in carrela de
Togliatti, in Tàtari). Ammento galu su mastru mannu de su teatru nostru,
Nenardu Sole, chi at iscritu Pedru Zara (in sardu), Occi mei, occi
doi, Paràuri (in tataresu) e àteras pàginas càrrigas de poesia. Non
chèrgio tzertu ismentigare s'amigu istimadu Istevene Flore chi at iscritu Felitziana,
unu testu rapresentadu, sunt giai paritzos annos, in su Teatru “Ferroviario” de
sa tzitade mea. S'idea de custu diàlogu m'est bènnida mescamente cando apo
lèghidu, cun piaghere, in su giassu de sa Fondatzione Sardinia, s'artìculu Lu
murrugnu de un'àteru amigu istimadu, Benedetto Sechi.
Diàlogu
intre Cabigiosu e Coroneddu. Una fotografia de “La Nuova
Sardegna”, in custas dies, at “immortaladu”, si podet nàrrere, duos sirbones
arribbados in pratza de Itàlia, su gai cramadu salotto buono de Tàtari.
Bene meda, podimus immaginare unu diàlogu intre custos duos sirbones (o porcrabos
o porcabros: deo so ligadu a sa limba de Sènnaru e Uri, inue so istadu
professore de iscola media: un'esperièntzia bella; in dogni manera, impitamus
sa paràula sirbone). Podimus cramare custos duos animales Cabigiosu e
Coroneddu. Issos sunt falados dae Monte Bianchinu, passende, in mesu a
pagas veturas, in carrela de Luna e Sole e, gai sighinde, in cudda de Marialisa
de Carolis, a pustis in cudda de Abozzi, in cudda de Oriani, fintzas a su Fosso
della Noce, pro arribbare, a s'agabbu, in pratza de Itàlia.
Cabigiosu:
Ascurta a mie, Corone', apo intesu dae burghesos, professionistas, avocados e
polìticos de Monte Bianchinu, a curtzu de villas, villones e villinos, inue nos
sutzedit de chircare unu pagu de màndigu, chi sa pratza printzipale de Tàtari est
oramai deserta. Duncas, devet èssere custa!
Coroneddu:
Emmo Cabigio', devet èssere pròpiu custa!
Cabigiosu:
Carchi cosa de importante e grae at sutzessu … non si bidet cuasi pessona
peruna … parrent totus serrados in sa
domo issoro … comente amus bidu a subra … in Monte Bianchinu …
Coroneddu:
Beru est, Cabigio' … unu fatu singulare …
Cabigiosu:
Corone', ite nde pensas, como sighimus a falare?
Coroneddu:
Podimus proare …. apo intesu, semper in Monte Bianchinu e Luna e Sole, chi su
tzentru istòricu de Tàtari est oramai abbandonadu dae annos meda, chi est
un'amargura bìdere carrela Turritana e carrera Longa sena un'ànima bia, a
mangianu, merie e sero.
Cabigiosu:
Ite làstima! Unu tempus erant prenas de atividades cummertziales, prenas de
fèminas, òmines e pitzinnos; in tzertas dies non si podiat mancu passigiare,
pro unu muntone de gente chi s'atrumaiat! Narant chi, in una populatzione de
120.000 tataresos, sos abitantes de sa tzitade betza, dae tempus, oramai, sunt
a suta de oto mìgias. Sigomente buteghinos e àteros locales sunt cuasi totus
serrados, tzertas bortas mancu unu bìculu de pizza o de fainè lassadu in terra
si podet agatare! Indunas, cuasi unu desertu!
Coroneddu:
Gai m'est pàrfidu de cumprendere, a mie puru, dae sos umanos.
Cabigiosu:
Corone', ma si non podimus leare mancu unu bìculu de pizza e de fainè, ite bi
andamus a fàghere in su tzentru istoricu?
Coroneddu:
Est beru! Custa crisi de oe at creadu unu desertu … inue fiat giai creschende
unu desertu!
Cabigiosu
(cun
Coroneddu abarrat semper in pratza de Itàlia): Eh, Tàtari … Tàtari mannu …
forsis … unu tempus lu podiat èssere … ma como est posta male meda, sa
situatzione est de aberu fea. Apo intesu chi sa tzitade est atraessende una
crisi ideale e polìtica, sena capatzidade peruna de fraigare programmas e
progetos, pro su presente e pro su tempus benidore!
Coroneddu:
Sunt tempos oramai colados cuddos de sa gai cramada egemonia culturale
de Tàtari, cando fiant ativos intelletuales comente Antoni Pigliaru, Giosepe
Melis Bassu, Antoni Simon Mossa, architetu geniale, sardista indipendentista …
totu custu apo intesu ... ma forsis una risposta, un'alternativa possìbile
podet bènnere dae sos giòvanos, dae grupos, sòtzios e moimentos de base, dae
intelletuales … chena botas … diferentes meda dae professorones, acadèmicos … e
dae sas oligarchias polìticas … cun sas botas!
Cabigiosu:
E deo apo intesu ciarrare sos chi aiant lèghidu sas pàginas de “La Nuova
Sardegna”, dedicadas a sos logos abbandonados de sa tzitade: s'area de su
ex-Ortu botànicu, a curtzu de carrela de Pascale Pàoli … a pustis … s'area
intre carrela de Roma, de Torinu, de Zanfarino e de Tèmpiu: su mere, unu
tempus, fiat su bonorvesu Giuanne Antiogu Mura, pessonàgiu singulare,
sotzialista, indipendentista, iscritore de poesias in sardu e finas de unu
romanzu fanta-issientìficu ... àteros logos si podent mentovare … Luigi Soriga,
su giornalista chi at iscritu sos artìculos pro “La Nuova”, at sustentu chi
Tàtari est una tzitade chi “si butta via”.
Coroneddu:
Eh, Cabigio' … mancari esseret Tàtari … e bia! Comente ant nadu et iscritu
paritzas bortas intelletuales, antropòlogos e filòsofos comente Bachis Bandinu
e Pràtzidu Cherchi, est sa Sardigna intrea chi “si butta via”. Una
sotziedade malàida de terachia, chi non tenet sa capatzidade de dare su balore
giustu, adecuadu, a totu su chi est resessida a fraigare in sèculos de istòria,
de tzivilidades originales!
Cabigiosu:
E, semper sighinde cun su chi at iscritu Soriga, non devimus ismentigare sas
àreas de su ex-Inapli, in carrela de Galileo o cudda de su ex-Istitudu tècnicu
agràriu …
Coroneddu:
Dae un'ala de cuddu istitudu betzu s'agatat unu terrinu cun paritzos arvures,
dae s'ater'ala unu giardinu, ambos abbandonados … dae deghinas e deghinas de
annos!
Cabigiosu:
Emmo … ma pensas tue a su giardinu de sos padres frantziscanos de Santu Pedru
in Silki, cuddu de su Condaghe, unu testu de importu mannu pro s'istòria
e sa cultura giurìdica e polìtica de sos Giuigados … sos giùighes de Torres
abitaiant a curtzu de sa bidda de Silki, a pustis iscumpàrfida … intre Santu
Pedru e Santa Maria de Betlem b'at unu logu chi si cramat Lu Regnu. Bene
meda, dae custu giardinu de sos padres de Santu Pedru, inue s'agatat galu una
villa de su Setighentos, b'at una
continuidade meravigiosa de birde ... atintzione! … terrinos cun diferentes
ispètzies, una biodiversidade rica meda: arvures, ervas, fundos, indunas, unu
patrimòniu, unu ecosistema chi pagas tzitades, in totue, deo creo, podent
bantare.
Coroneddu:
Est unu miràculu chi non bi apant fraigadu a intro pro aprofitamentu de
s'edilìtzia …
Cabigiosu:
Sos
ambientalistas, prusaprestu, ant preguntadu a sas autoridades comunales de
abèrrere camineras inue si potat passigiare, pro dare balore a custu logu. In
parte, a su mancu, s'est sarvadu su parcu de Monserrato, chi como est abertu a
su pùblicu, parcu chi est semper in continuidade cun custa àrea birde de sos
padres de Santu Pedru in Silki, unu parcu chi unu tempus fiat de Giuanne Antoni
Sanna: unu de sos prus importantes imprendidores, atintzione, intre cuddos sardos
e italianos de s'Otighentos!
Coroneddu:
Interessante meda! Tzertu, gai apo intesu, su territòriu de sa Comuna de Tàtari
est unu de sos prus mannos intre cuddos de sas Comunas de s'Istadu italianu.
Unu territòriu, a bi pensas, de 546,08
chilòmetros cuadrados, chi andat dae sa miniera de s'Argentiera a sa marina de
Platamona, pro faeddare solu de duos logos.
Cabigiosu:
Pensas tue a Predda Niedda … ma cale zona commerciale e industriale ...
non mi faghides rìere, pro piaghere … Tàtari, a nàrrere su beru, at àpidu sos
imprendidores suos, a su mancu fintzas a sos annos Sessanta e Setanta de su
Noighentos … mi' … carrela de Giovanni Pascoli, a pustis de su ponte de
Ruseddu, fiat una carrela industriale … emmo, pròpiu gai … b'aiat su Pastificio
Farbo, a curtzu sa Sarda Laterizi de sa famìllia Carlini… e non
faeddamus de su Saponificio Masedu chi fiat a curtzu de custas duas
fràbicas … e non faeddamus de sas contzas de Sarvadore Dau e de àteros … a
s'agabbu, sos grupos dirigentes, tataresos e regionales, ant detzisu de dare su
dinare, unu muntone de dinare, totu su dinare a unu tzertu Nino Rovelli … su
gai cramadu Clark Gable della Brianza … e sa revolutzione industriale
tataresa … est andada in orammara!
Coroneddu:
Predda Niedda l'ant cramada un non luogo, ma est peus … e a intro … a bi
pensas … s'agatat su nuraghe Li Luzzani … sena una targa ... abbandonadu!
Cabigiosu:
Emmo, est pròpiu un'amargura totu custu ... unu momentu … e como, Corone', ite
faghimus? Recuimus a Monte Bianchinu?
Coroneddu:
Tzertu, non podimus abarrare inoghe pro su restu de sa note, podet èssere
perigulosu!
Cabigiosu:
De fatis, nois, che animales arestes, podimus giùghere maladias a sos òmines
ma, in su tempus matessi, issos nos contracambiant cun archibusadas, a balla
sola!
Coroneddu:
E tando, torramus! (Ambos si ponent a caminare in sa pratza de Itàlia).
In custu tempus, in Monte Bianchinu, comente amus nadu - e non amus cumpresu
proite - sunt totus serrados in domo, bessint a foras pagu, abarrant tempus
meda in sos giardinos de sas villas. Pro custos motivos, deo creo, maridos e
mugeres, babbos, mamas e fìgios a s'ispissu si ponent in cuntierra e fintzas a
abboghinare.
Cabigiosu:
Embé, Corone', as intesu carchi cosa de interessante?
Coroneddu:
Una giòvana, fìgia de unu chi est ingegneri o architetu o geometra, comente chi
siat, unu professionista … mi' … unu ligadu istrintu a impresas ediles russas
meda … at pedidu a su babbu proite sa Subrintendèntzia non at dadu su permissu
de derrùere s'Hotel Turritania, feu meda, dae deghinas de annos abbandonadu,
chi non tenet balore artìsticu e architetònicu perunu. At prosighidu custa
fìgia: comente mai, in su tempus matessi, sa Subrintendèntzia non at fatu nudda
pro impedire s'iscumpàrfida de villa Princivalle e de àteras villas liberty
de Tàtari?
Cabigiosu:
E su babbu …
Coroneddu:
Isse non fiat pròpiu cuntentu e at rispostu: ma … non est chi tue … ses
diventada … ses diventada … birde …. ambientalista … mancari raighinale …
fundamentalista … o nono!?!?
Cabigiosu:
… e sa fìgia ...
Coroneddu:
Nono, a custu puntu est interbènnidu su figiu e at nadu: e si esseret goi? Non
semus forsis lìberos de pensare a sa manera nostra, comente nos parret e
praghet? Su babbu s'est incazzadu … gai m'est pàrfidu … e at sighidu goi … e
forsis sezis ambos diventados sardine? Su fìgiu e sa fìgia, in signu de
desafiu, ant nadu: tzertu, semus andados a sa manifestatzione tataresa de sas
sardinas, in pratza Fiume! A custu puntu su babbu, ingegneri o architetu,
geometra … non l'isco … comente chi siat, unu professionista ligadu meda a
impresas ediles, chi tenent raportos istrintos cun partidos de Drestha e de
pseudo-Manca … in trasversalidade prena, comente si narat … at nadu: deo bos
fato diventare de aberu pisches minoreddos, mi' ! Lassademi sa conca! E, gai
narende, o abboghinende, si nch'est andadu in un'àteru aposentu. Sa mugere at
chircadu de giùghere paghe intre issos … tando … su babbu est bessidu dae
s'aposentu inue fiat intradu e at nadu: est bastante chi non diventedes
indipendentistas! Ma forsis isse fiat brullende!
Cabigiosu:
Oh, Corone', atintzione, s'est acurtziende sa vetura de sos cuesturinos, fuimus
como!
Coroneddu:
Ahiò, Cabigio' … curre … curre!
Su
dialogu intre sos duos sirbones - o porcrabos o porcabros - chi amus chircadu
de immaginare, nos permitit de cumprèndere chi, forsis, tzertos animales sunt
prus sàbios de tzertos òmines, a su mancu de custos chi ant bendidu sa
cussèntzia tzivile issoro a s'edilìtzia, sa fràbica de su sutaisvilupu
coloniale o postcoloniale chi nàrrere si
chèrgiat.
(Gràtzias
a Maria Lughia Piga, mugere mia, chi m'at dadu unos cantos cunsìgios pro custas
pàginas, inue apo chircadu de impitare, su prus possìbile, sa LSC, Limba Sarda
Comuna).
Commenti