BANDIDOS E BRIGANTES SARDOS IN SU SESCHENTOS E IN SU SETIGHENTOS: LIBROS DE MARIA LEPORI, ANDREA PIGA E ÀTEROS de Federico Francioni

  In memoria di Francesco Manconi, storico 
dell’Università di Sassari, accogliente ed ospitale, 
generoso nel donarmi precise indicazioni 
per la ricerca insieme a vari consistenti volumi









Sumàriu - Comente istèrrida: unu momentu nou de sos istùdios -  Su problema de sa geografia de su banditismu - Monedas falsas in Gaddura, inflatzione e rebbellia in Casteddu - Su problema de sa resistentzialidade - Fenòmenos diferentes cherent una fenomenologia articulada - Momentos de sa luta a su banditismu in sa Sardigna de su Seschentos - Sa crisi de su 1668: “Puto de arzobispo ya hemos muerto tu rey, assì mataremos a tu, cornudos sardos!” -  In sos annos otanta de su Seschentos - S’esempru de su bandidu-brigante tataresu Pietro Mela in su Setighentos - Sas relatziones cun sa Còrsica - Su problema de sas reformas - Una fèmina cun sos mustatzos - Chie fiant de aberu sos brigantes - Su problema de “sas paghes” - Pro l’agabbare - Bibliografia.
     
***
Comente istèrrida: unu momentu nou de sos istùdios. Cando faeddamus de banditismu in Sardigna, su pensieru curret o si nch’andat a sas òberas de Antonio Pigliaru, Gonario Pinna, Giuseppe Fiori, Manlio Brigaglia, Pietro Marongiu e, in tempos prus reghentes, a Mario Da Passano, Giovanni Ricci, Francesco Manconi, Antonello Mattone e Annamari Nieddu (in sos “Quaderni bolotanesi”), Gianni Murgia, Maria Lepori pro arribbare a su libru de Gianni Fresu La prima bardana. 
Sas pàginas de Lepori e de Andrea Piga sunt a intro de unu momentu nou de sos istùdios, de chircas istòricas, giurìdicas e antropològicas chi ant cambiadu sa manera nostra de cunfigurare sa geografia, sa tipologia e sa fenomenologia de s’atzione de bandidos e brigantes - chi non sunt, atintzione, sa cosa matessi - s’evolutzione de tzertas pràticas de sa violèntzia chi sunt aspetos negativos e graes meda pro s’identidade e su tempus benidore de su pòpulu nostru. S’identidade est semper composita, nde esistit puru una niedda, in negativu, siat de sos sìngulos, siat de sa Sardigna, comente de àteras comunidades. 

Su problema de sa geografia de su banditismu. Piga, professore universitàriu, est istadu primàriu de oncologia in Casteddu, at iscritu unu tratadu (subra custa materia) cun àteros ispetzialistas. Isse at impitadu su rigore matessi chi at postu in su traballu suo professionale pro fàghere un’esàmene de determinados problemas istòricos. Piga faeddat, intre sas àteras cosas, de sa geografia, gai importante pro s’atividade de sos bandidos - delincuentes comunes - e de sos brigantes (chi fiant bandidos, naramus gai, “polìticos”). 
Dae un’ala, de fatis, tenimus bandidos chi, in unu tzertu momentu, podiant isseberare de si pònnere in servìtziu de feudatàrios, de nòbiles, de cavallieris. Dae s’ater’ala, issos, sos segnores, sos barones, podiant tènnere bisòngiu de un’ispètzie de tropas pessonales, leaiant puru sas armas contra de su podere costituidu  e duncas diventaiant brigantes. 
S’istòria issoro, in generale, partit dae s’Imperu romanu, sighit in s’Edade media e in cudda moderna, tocat sa penìsula ibèrica (cun su bandolerismo chi podiat cuntrollare territòrios mannos meda), indunas, su Mediterràneu, fintzas a s’Albania, parte, tando, de s’Imperu otomanu: a pustis de s’òbera, oramai clàssica, de Pigliaru (La vendetta barbaricina come ordinamento giuridico), sunt istados fatos istudios in parallelu de sa vindita in Albania e in Sardigna. 
Èssere brigantes - non pròpriu criminales o delincuentes comunes - giughet, pro sos sèculos colados, a una gherra cun sas istituziones chi in carchi manera est pintada cun su colore de una causa sotziupolìtica e fintzas ideològica, prus o mancu marcada. S’istòricu inglesu marxista Eric J. Hobsbawm at bidu in su banditismu sardu su caràtere de unu ribellismu de tipu sotziale. No est de acordu cun custu analìgiu Lepori, istòrica de s’Universidade de Casteddu (bìdere su libru suo, documentadu meda, intituladu Faide). In custa monografia issa contat, intre sas àteras cosas, s’istoria de bandidos chi non fiant poveros e non fiant montagninos, comente Giovanni Fais e Pietro Mela. Bi amus a torrare, proite, a nàrrere su beru, carchi esempru de banditismu sotziale in Sardigna si podet agatare.
Comente chi siat, est pro su fatore geogràficu chi bandidos e brigantes si sunt postos a cùrrere mescamente su Cabu de Subra, proite sos pranos de su Mesudie, prus a curtzu a Casteddu, a sa fortza giuditziària e militare, non permitiant tzertu de bandidare con carchi resurtadu. 
Nois non podimus connòschere s’istòria de su banditismu in Sardigna sena ammentare su background, naramus gai, istabilidu dae sèculos e sèculos de domìniu coloniale e feudale, cun una zustìscia amministrada dae òmines chi fiant teracos de sos feudatàrios e chi cumitiant arbìtrios, prepotèntzias de dogni manera e, in prus, fiant ignorantes, non teniant a s’ispissu cumpetèntzia peruna in sa matèria giuditziària. Custu, de fatis, est unu de sos primos problemas chi si ponet a su guvernu piemontesu dae su 1720, cando sos sabàudos sutzedint a sos ispagnolos e diventant sos meres noos de s’ìsula nostra. 
Amus faeddadu de sa geografia: semus abituados a pensare a Orgosolo (ammentamus su chi aiat iscritu, intre sos àteros, Franco Cagnetta). S’òbera de Piga est interessante pro su chi nos narat de sa geografia in sas impresas de sos brigantes, mescamente dae sa Nurra a su Logudoro, dae su Monteacuto a s’Anglona e a sa Gaddura, dae su Sassu de Tzaramonte a sos montes de Àgghiu (Aggius), fintzas a arribbare a su monte Cùcaru, oe in territòriu de Trinidade (Trinitai, Trinità de Agultu), ma in antis in sos sartos de Àgghiu, una bidda importante, unu puntu de riferimentu detzisivu pro su cuntrollu militare de su territòriu.

Monedas falsas in Gaddura, inflatzione e rebbellia in Casteddu. In su Monte Fraili imbetzes biviant e traballaiant a sa cua sos monederos gadduresos chi fraigaiant sas monedas falsas in tempus de cudda de rame (de vellon in castillianu, il biglione in italianu) oramai inflatzionada chi aiat provocadu s’iscumpàrfida de sos reales de prata: sa moneda mala - nos ammentat sa gai cramada lege de Gresham - iscatzat cudda bona. 
Cando fiat visurrei don Beltran de Guevara (1651-52), populanos de Casteddu, mescamente piscadores e giòvanos, falant in pratza, disispirados, contra de sa crisi econòmica: partidos dae su bighinadu de Istampaxi, cuddu de sos artesanos - chi est semper istadu unu fraile, naramus gai, de cussèntzia e de rebbellia populare fintzas a su 1812 - e forsis puru dae sa Marina, arribbant suta su palatu de su visurrei e betant cun fortza pedras contra de sas ventanas. Sa populatzione abarrat assuconada; sos mercantes  aiant serradu sas butegas - pro s’inflatzione non b’aiat prus cosa peruna dae bendere - ma sunt istados custrintos a l’abèrrere torra: custa est istada una bitòria de sos manifestantes.
 Sos guvernantes ispagnolos respondent cun sa repressione, est a nàrrere cun sas cundennas a morte de duos piscadores. Nde faeddat su cronista de su Seschentos, Giorgio Aleo, òmine de Crèsia, in unu libru de aberu importante - irmentigadu pro unu tempus longu meda, minispressiadu in su Setighentos e in s’Otighentos (dae Giuseppe Manno e Pasquale Tola) - chi est istadu imprentadu torra in su 1998 pro cuntivìgiu e mèritu de Francesco Manconi, istòricu de s’Universidade de Tàtari. 
Su chi at sutzessu tando, sa rebellia contra sa moneda de vellon non tenet tzertu s’importàntzia matessi de cudda de Palermo e de Napoli in su 1647 (Masaniello), ma cheret nàrrere chi sos sardos non fiant una massa de drommidos (Benedetto Croce at faeddadu de Italia dormente suta sa dominatzione ispagnola). In su libru suo, importante meda, subra sa Sardigna in s’Imperu ispagnolu, Manconi nos faghet cumprèndere chi sos abulotos sotziales in su Seschentos sunt istados prus frecuentes de su chi fintzas a oe amus crètidu.     

Su problema de sa resistentzialidade. Sunt pagos sos bandidos e sos brigantes de sa Barbàgia e de su Cabu de Suta in sa Sardigna de su sèculu XVII. Agatamus prusaprestu, in su libru de Piga, carchi nùmene e sambenau de Bithi e de Mamoiada, ma sunt pagos. Custu lu aiat giai iscritu Lepori: issa at osservadu puru chi est difitzile o cuasi impossibile agatare in su Seschentos e in su sèculu sutzessivu s’atzione de carchi bandidu solitàriu. Pro custos motivos sa “resistentzialidade” de sos òmines de montagna, mescamente pastores, contra sos pranos e contra sos chi benint dae su mare, cunsiderados semper furones - est su bisu in parte de Fernand Braudel e in parte de Giovanni Lilliu - non agatat su cunsensu de Lepori. Bisòngiat nàrrere però chi Lilliu at iscritu pàginas subra La degradazione storica della società barbaricina, chi giai in su tìtulu - prus craru de goi! - mustrat chi s’archeòlogu mannu non teniat su mitu de sa Barbàgia. Custa degradazione de fatis partit dae atesu meda: dae s’antighidade custa sotziedade at àpidu problemas de crèschida, de isvilupu, de evolutzione. Sos romanos ant pessighidu sos pastores cun sos canes e, duncas, ite possibilidade podiant tènnere grupos serrados, tancados - a intro de su famadu limes - de àere unu tempus benidore? Duncas, in antis de atribuire a Lilliu unu mitu - cuddu de sa Barbàgia - chi isse non tenet, chi non s’agatat in sa lìtera de sa pàgina sua, la devimus lègere bene meda.
Ammentamus galu chi faeddare de costante resistenziale sarda non cheret nàrrere - pro Lilliu - fàghere iscontos a sos grupos dirigentes sardos, mentovados, nuddamancu, che matricidi e collaborazionisti dae s’archeologu, accademico dei Lincei e Babbu de sa Patria nostra.
Comente chi siat, su chi ischimus subra sa Sardigna in su Chimbighentos e in su Seschentos est una negatzione de pastore=bandidu; sa Barbàgia non fiat galu diventada sa gai cramada zona delinquente, cunforma sas positziones de s’antropologia ratzista, de Alfredo Niceforo e de Paolo Orano, in su Noighentos. Est pretzisu ammentare chi Orano est istadu puru unu teòricu e unu leader de s’antisemitismu in Itàlia: in unu libru suo isse aiat antitzipadu sas leges fascistas de su 1938 contra sos ebreos, leges chi oe puru provocant unu sentidu de àscamu.    

Fenòmenos diferentes cherent una fenomenologia articulada. Bisòngiat fàghere distintzione intre fenòmenos diferentes meda. Amus faeddadu de òmines chi fiant teracos de sos feudatàrios, ma, atintzione, b’at puru carchi cosa de antitèticu, carchi cosa chi funtzionaiat, naramus gai, a s’imbetzes. Dae su 1610 a su 1614 - cando sa Sardigna fiat suta sa Corona ispagnola - Manuzio Flores e Andrea Addis cumandaiant unu grupu de vinti òmines, prus o mancu. Sas populatziones - cunforma su disignu, sa lògica de custa cuadrilla - non deviant pagare siat sos tributos feudales, siat sa parte, chi tocaiat a sas comunidades, de su donativo, el servicio, istabilidu, dogni deghe annos, dae sos addòvios de sos Istamentos, su Parlamentu sardu antigu: est un’istitutzione de Antigu Regìmene (chi assimìgiat a sos Etats Generaux de sa Frantza in antis de su 1789): tres Càmaras cun òmines de sa Crèsia (archipìscamos, pìscamos, abades, procuradores de sos Capìtulos de sas catedrales in su Stamento ecclesiastico); feudatàrios, nòbiles e cavallieris in s’Istamentu cramadu militare; sìndicos o procuradores de sas sete tzitades règias (Tàtari, Casteddusardu, S’Alighera, Bosa, Aristanis, Igrèsias e Casteddu) in su Stamento reale. Custu Parlamentu at fatu addòvios dae su 1355 a su 1793-96: est un’istitutzione chi at cuntribuidu a fraigare sa pessonalidade istòricu-polìtica de sa Sardigna in sos sèculos. Cun àteros istudiosos apo cuntivigiadu - pro incàrrigu de su Cunsìgiu regionale - s’editzione crìtica de sos documentos de sos Istamentos.  
Ma torramus a sa giai ammentada cuadrillas de Flores e Addis chi atacaiant sos ufitziales baronales, abbrujaiant sas domos issoro e fintzas fèminas de diferente edade fiant sutapostas a violèntzias sessuales de dogni tipu. Totu custu est ammentadu dae Mattone e Nieddu in sos “Quaderni  bolotanesi”. Cuddu de Flores e de Addis si presentat comente “banditismu sotziale”, espressione chi tzertu non podimus impreare pro àteros aspetos de su fenomenu.
Sa situatzione cambiat in sa segunda meidade de su sèculu XVII, cando sas biddas presentant a sos Istamentos materiales prètzisos de denùntzia sotziupolìtica, intrant in cuntierra cun su guvernu, faeddant de arbìtrios de feudatàrios e puru de los mas poderosos y principales (bìdere sos papiros de su Parlamentu sardu cunvocadu in su 1688-89, suta su visurrei de tando, Nicolao Pignatelli de Aragón, duca de Monteleone e prìntzipe de Noya, chi apo cuntivigiadu). Partit dae custos annos un’unda, longa meda - de tipu legalidàriu (ma non solu) - chi faghet unu brincu calitativu in su 1793-96, cun sas peleas ghiadas dae Giovanni Maria Angioy, intelletuale, professore in s’Universidade de Casteddu, imprendidore, a s’agabbu capu polìticu reconnotu de sa gai cramada Sarda Rivoluzione. 
Est craru su passàgiu positivu dae sas violèntzias de sas cuadrillas de Flores e Addis - contra sos òmines de sos barones e sas siendas issoro - a una cussèntzia politica progressiva, positiva, animadora de sas biddas chi si ponent in luta contra de su domìniu feudale cumplessivu. Flores e Addis fiant de su Goceanu, àrea agropastorale, ma incuddane e in aterue sos pastores podiant èssere custrintos a dare su dinare issoro a sas cuadrillas matessi, comente iscriet Piga. Sos brigantes chi faghiant sa luta a sos feudatàrios, de fatis, deviant bìvere, si deviant mantènnere e duncas deviant irrobare a totus pro sa subravivèntzia.

Momentos de sa luta a su banditismu in sa Sardigna de su Seschentos. Pro sa luta a sos bandidos in sa Sardigna suta sa dominatzione ispagnola, apeit unu rolu de importu mannu don Luis Guillém de Moncada - duca  de Montalto e printzipe de Paternò, in Sitzilia - chi aparteniat a una famillia potente meda, cun raighinas catalanas. Isse est visurei in cudda ìsula dae su 1635 a su 1639; in Sardigna dae su 1644 a su 1648, cunvocaiat sos nobiles (protetores de bandidos) in Casteddu e cumandaiat a issos de abitare in tzitade: in custa manera provocaiat dannos econòmicos e solu  a pustis de duos, tres annos, permitiat a issos de recuire in bidda, in domo. Àteros delincuentes fuint ispedidos, pro òrdene  de su visurei matessi, in sas Indias ispagnolas. S’istòricu Salvatore Francesco Romano at iscritu chi, cando fiat visurei de Sitzìlia, su duca de Montalto deviat diventare rei de s’ìsula matessi, cunforma su bisu e su progetu de sos nòbiles chi cheriant s’indipendèntzia pro sa terra issoro. Est unu puntu chi meritat istùdios prus profundos.
Cando fiat visurei in Sardigna Nicola  Ludovisi, prìntzipe de Piombino e de Venosa (1662-1664), unas cantas cuadrillas ne cumitiant de totus sos colores, dae Quartucciu a su Sarrabus, dae s’Ogiastra fintzas a Bithi. In su Cabu de Subra dominaiat su bandidu Giuanne Gadduresu, de Tèmpiu: isse ammanigiaiat secuestros e liberaiat sos presoneris solu cando custos pagaiant unu riscatu forte meda. Gadduresu a s’agabbu fuit bochidu in Òsile, inue andaiat pro fàghere addòvios amorosos cun una fèmina. 

Sa crisi de su 1668: «Puto de arzobispo ya hemos muerto tu rey, assì mataremos a tu, cornudos sardos!». Amus faeddadu de Goceanu (Angioy matessi fiat nàschidu in Bono), ma chie oe podet immaginare Tàtari, sa tzitade mea, comente unu tzentru de una tzerta importàntzia pro s’istòria de su banditismu, in su Seschentos e in su Setighentos? Bene meda, in su sèculu XVII, Tàtari - comente iscriet Piga - benit, comente nùmeru de bandidos, a pustis de Nulvi. Fiat tataresu Giacomo Alivesi, nòbile e, in su tempus matessi, traitore de sos nòbiles sardos chi in su 1668 aiant bochidu su visurei ispagnolu Manuel Gomez de Los Cobos, marchesu de Camarassa (o de Camarasa). 
Pro su  chi tocat custu puntu, unu momentu detzisivu - pro s’istòria nostra - est pròpriu su 1668, cando sunt isortos sos addòvios de sos Istamentos, cando su Parlamentu sardu antigu est serradu (no aiat mancu votadu su donativu), pro un’òrdene de su visurei chi non cheret assolutamente retzire sas preguntas de sos grupos dirigentes sardos. Issos cheriant sa esclusividade, su monopòliu (o cuasi) - pro sos isulanos - de sos incàrrigos pùblicos, tziviles, militares e de sa Crèsia, comente conditzione pro votare, pro aproare su donativu.
Sa causa de sos Istamentos fiat istada sustènnida in Madrid dae Agostino de Castelvì Lanza, marchesu de Laconi, primera voz de s’Istamentu militare, capu de sos nòbiles sardos, numenadu dae su Parlamentu sìndicu o ambassadore de su Regnu. Ma s’opositzione - a su chi sos Istamentos pediant - de don Cristobal Crespi de Valdaura, vitzecantzelliere de su Sacro Supremo Consejo de Aragón, fiat istada raighinale, assoluta, intransigente. Sa reina ispagnola Marianna d’Austria, est craru, aiat aiscurtadu a isse. 
Duncas Castelvì si nche fiat torradu in  Sardigna dae Madrid cun sas manos bòidas, podimus nàrrere, ma fiat istadu saludadu - giai dae s’arrivu suo in Portu Turre - che “Babbu de sa Patria sarda”. Su marchesu de Laconi, non lu devimus irmentigare, teniat paritzos partesanos in Tàtari.
Ma in s’istiu de cuddu annu detzisivu - su ’68 - sutzedint duos fatos chi si devent ponnere a intro de unu sèculu chi no est de  drommidos, ma est sèculu revolutzionàriu, dae Palermo a Napoli, dae sa penìsula ibèrica a sa Frantza e a s’Inghilterra: devimus pònnere s’ìsula nostra in custu cuadru. Bisòngiat lassare dae un’ala sos analìgios chi bident in custos fatos dramàticos de su Seschentos sardu un’istòria ligada a chistiones privadas, pessonales, sentimentales, comente bessit a campu puru dae unas cantas pàginas - tzertu interessantes meda - cuddas de Dionigi Scano, in Donna Francesca de Zatrillas marchesa di Laconi e di Sietefuentes (fiat sa mugere de Castelvì). Su perìgulu est non resessire a bìdere su balore e sos fatores polìticos de su chi at sutzessu; tzertu b’at puru s’aspetu, naramus gai, privadu, sas ambitziones de sos sìngulos e sas passiones amorosas, ma non b’at tzertu solu custu.  
 Su 21 de làmpadas de cuddu annu est bochidu in Casteddu su marchesu de Laconi: unu fatu grae meda. Su giùighe Diego Cano Biancarelli (o Biancarello) aiscurtat testimòngios chi cramant in causa s’ambiente de sa vitzereina Isabella di Portocarrero - mugere de su giai ammentadu marchesu de Camarasa - e de su fìgiu issoro, su conte de Riesa. Cunforma sa testimonia, pro fàghere un’esempru, de su causidich Sebastiano Carta, custu conte de Riesa est bidu in frùntene a su palatu de s’archipìscamu de Casteddu - chi fiat tando Pietro de Vico (partesanu de Castelvì), in su mentres chi si ponet a abboghinare: Puto de arzobispo ya hemos muerto tu rey assì mataremos a tu, cornudos sardos! Su riferimentu fiat a su bochidu marchesu de Laconi, pro brulla, pro minisprèssiu, mentovadu (in castillianu) rey loco, est a nàrrere rei maccu de sos sardos, comente bessit a foras dae àteras testimonias. 
Giuseppe Sechi (artesanu de su bighinadu casteddaju de Biddanoa) - isse puru cramadu dae su giùighe Cano Biancarelli a fàghere una depositzione - decrarat chi aiat intesu Isabella de Portocarrero (mugere, amus nadu, de su visurei Camarassa), abboghinare cun sos fìgios e cun sos teracos de sa famìllia sua: Cornudos sardos, acabarlos!
In custu protzessu pro sa morte de Castelvì, sos testimòngios fiant istados, praticamente, subornados dae sos aristocràticos sardos amigos de sa famìllia matessi? Custa positzione est bessida a foras in su dibàtidu istoriogràficu e est puru cudda de Manconi. Deo però tèngio carchi duda: non creo chi custos nòbiles casteddàios aerent totu custu podere, fintzas a su puntu de conditzionare meda su giùighe Biancarelli o àteros e de ispìnghere paritzos testimòngios - fintzas teracos e teracas, atintzione, de sa domo matessi de su visurei - a decrarare su falsu, a imbentare unas cantas responsabilidades de s’ambiente de sos de Camarassa pro su chi tocaiat s’eliminatzione de su marchesu de Laconi. Si bi pensamus bene, solu su nùmene de su visurei podiat betare in su terrore fèminas e òmines de su pòpulu cramados a fàghere dae testimòngios in unu protzessu detzisivu pro sa morte de Castelvì. 
Comente chi siat, sos nòbiles sardos, sos chi aparteniant a su partidu de su marchesu de Laconi, a pustis de sa morte de isse, faghent un’addòviu in unu palatu de Casteddu (bìdere P. Tola, Codex diplomaticus Sardiniae) e detzident sa vindita: su 20 de trìulas de su 1668, su visurei marchesu de Camarassa est bochidu. Però no est istadu unu bantàgiu polìticu, pro sos cungiurados, su chi at fatu sa viuda de Castelvì, Francesca Zatrillas. Tres meses a pustis de s’iscumpàrfida de su maridu, issa at detzisu de si cojuare torra cun unu giòvanu, Silvestro Aymerich, chi forsis fiat s’amante suo. Acusada in un’àteru protzessu d’essere istada issa a àere ordenadu sa morte de su maridu, est custrinta a si nche fuire, cun sos partesanos de su marchesu de Laconi; totus si nche sunt andados disterrados a Nizza. 
 Alivesi - su nòbile tataresu chi teniat paritzos problemas cun sa lege, cun sa zustìscia - s’est postu dae s’ala de su guvernu ispagnolu, pro fàghere presoneris sos nobiles chi aiant eliminadu su visurei e cun trampas de dogni tipu b’est resessidu de aberu. Jacopo Artal de Castelvì, marchesu de Cea e parente de Agostino de Castelvì, est istadu fatu presoneri e cundennadu a morte pro crimen lesae maiestatis. Sos cumpàngios suos de pelea, malassortados, fiant: don Antonio Brondo marchesu de Biddaxidru, don Francesco Cao junior, don Francesco Portugues, su giai ammentadu don Silvestro Aymerich e don Gavino Grixoni de Othieri, totus bochidos. Donna Francesca imbetzes est resessida a si sarvare, abarrande in su disterru suo de Nizza. 
Pro sa traitoria chi aiat fatu, Alivesi est cumpensadu dae su guvernu de Casteddu cun sos feudos de Bànari e Sìligo, inue sas populatziones però faghent una rebellia, lu refudant, proite non cherent tzertu che segnore unu bandidu-brigante e traitore. Piga ammentat chi, pro custa pèrdida de Bànari e Sìligo, Alivesi est istadu, comente chi siat, indennizzato. 
Sa repressione giuditziària e militare, ordenada dae su visurei Francisco Tuttavilla, duca de San Germano (sutzessore de Camarassa), resessit a provocare abulotu mannu intre nòbiles, aristocràticos, intelletuales, òmines  de sas élites dirigentes sardas chi si fiant opostas a Camarassa. Ma ischimus chi grupos, mancari minores, de brigantes sunt semper abarrados in sos sartos, ant sighidu a cùrrere sos campos.    
 Comente apo nadu, bisòngiat bidere sos fatores pessonales, tzertu, ma no est bastante: Scano iscriet chi don Agostino, su marchesu de Laconi - unu feminàrgiu, pro sa beridade - fuit bochidu dae òmines de sa famìllia Cugia, proite issos non podiant suportare sa pratica carnale de su nòbile casteddàiu cun donna Maddalena Cugia, donna libera. Cheret forsis nàrrere donna di facili costumi? Custu Scano non lu ispricat, non lu ponet in craru, lu narat a s’agabbu de su libru suo: totu custu resurtat sena cunseguentzialidade peruna cun su chi isse matessi afirmat in sas pàginas pretzedentes. 
In dogni manera podimus cuncruire, subra custu puntu, chi Castelvì est istadu bòchidu cuasi seguramente (custa, a su mancu, est s’idea chi mi so fatu deo a pustis de àere lègidu documentos de archìviu subra su Processo Laconi) dae òmines de s’ambiente de su visurrei Camarassa. Iscriet de fatis su cronista Aleo: «[…] correva anche la voce che l’avvocato fiscale don Antonio Molina e don Gaspare Niño […] avevano aiutato gli assassini del marchese [di Laconi]. E questa voce risultava convincente perché si sapeva che il marchese era risentito e molto offeso nei confronti di Molina da quando erano stati a Corte [a Madrid] perché in quella circostanza il Molina andava dicendo che i Sardi erano vili, gente da impalare, e andava pronunciando altre parole lesive del prestigio della Nazione». 
Pro su chi tocat sa morte de su visurei Camarassa, non b’at duda - o cuasi - chi isse siat istadu eliminadu pro mèdiu de una congiura de aristocràticos sardos. Issos, a pustis, si nche fiant fuidos in campagna. Piga iscriet: «Don Ludovico Riccio, bandito, è tra i protettori del marchese di Cea quando questi si rifugia sul Monte Nieddu, e insieme ad altri banditi di Aggius e del Logudoro infligge ripetute sconfitte alle truppe guidate dal giudice Soro». 
Soro est unu pessonàgiu interessante: procuradore de causas patrimoniales privadas, professore de leges in s’Universidade de Casteddu, avocadu de s’Istamentu reale in sas Cortes de su visurei Camarassa, apeit - che òmine fidele a su guvernu ispagnolu - incàrrigos militares, ma (comente amus bidu) abarreit iscunfitu in Monti Nieddu dae bandidos e brigantes partesanos de su marchesu de Cea. Est interessante ammentare chi Soro teniat unu patrimòniu libràriu de 715 unidades. Diventadu giùighe de s’Udièntzia reale - su tribunale màssimu de su Regnu de Sardigna - a pustis, dae su 1698 a su 1700, pro sa fidelidade sua a sa Corona ispagnola, Soro intreit in su Consejo de Aragón. 
Bruno Anatra, istòricu e professore de s’Universidade de Casteddu, at iscritu: «Il clima di guerra civile, che aleggiò attorno a questi avvenimenti, in alcune contrade dell’isola fu tutt’altro che latente e, benchè non sia mai esploso in modo aperto, soprattutto generalizzato, si espresse in una intensificazione prolungata dei conflitti tra fazioni opposte, in una accresciuta attività di banditismo, il cui principale epicentro pare si debba collocare nell’estremo nord dell’isola, tra le incontrade del Monteacuto e dell’Anglona, facenti parte degli Stati feudi dei conti di Oliva, e la vicina Gallura, feudo dei marchesi di Orani». Duncas sos partesanos de su marchesu de Cea ant fatu sos bandidos, antzis, sos brigantes, pro unu deficit, naramus gai, de leadership e de progetos de tipu polìticu: unu fenomenu chi torrat, una costante in s’istòria de sa Sardigna.

In sos annos otanta de su Seschentos. Tando fuit incarrigadu, intre sos àteros, de sa repressione de su banditismu Giuseppe Delitala Castelvì, guvernadore de su Cabu de Casteddu e de Gaddura, chi fuit puru viceré interino. Unu preideru, Giovanni Maria Demuru, retore de Lanusé, fiat istadu bochidu - cun su venenu - in su mentres chi tzelebraiat sa missa: pro custa morte Giovanni Maria Usai fuit cundennadu a remare pro su restu de sa vida sua in sas naes galeras; Giovanni Antioco Vacca imbetzes morgeit in presone. Pro custos fatos e pro àere peleadu contra de cuadrillas y bandoleros (in sa baronia de Monreale e in su marchesadu de Quirra), Francescu Ruxottu - in su giai ammentadu Parlamentu de su duca de Monteleone (1688-89), chi apo cuntivigiadu - pediat su tìtulu de cavallieri: dae sos materiales de cuddos addòvios parlamentares ischimus puru de s’impignu de Delitala Castelvì in sa luta a su banditismu.
Delitala Castelvì, pro nàrrere su beru, fiat istadu partesanu de su marchesu de Laconi - pro custu motivu su guvernu de Madrid aiat ordenadu a isse de lassare sa Sardigna e de andare disterradu in sa penìsula ibèrica - a pustis si fiat postu de acordu cun sos ispagnolos e aiat fatu carriera fintzas a diventare guvernadore de su Cabu de Casteddu e de Gaddura; diventeit puru poeta in limba castilliana (Cima del Monte Parnaso español), proite paritzos intelletuales e literados sardos fiant abarrados ammajados dae sa literadura castilliana de su Siglo de oro.     

S’esempru de su bandidu-brigante tataresu Pietro Mela in su Setighentos. Passamus a su sèculu XVIII: una causa de sa crèschida de grupos de nòbiles brigantes in Sardigna devet èssere chircada in sa gherra de sutzessione a sa Corona ispagnola, a pustis de sa morte de su rei Carlo II, s’ùrtimu de sos Asburgo in terra ibèrica. Dae su 1700 a su 1715 issa at cuntribuidu a creare sos frùntenes chi fiant in pelea: dae un’ala sos chi susteniant Filippo (nebode de Luigi XIV de Frantza), numenadu sutzessore dae Carlo de Ispagna, dae s’àter’ala sos partesanos de s’àteru pretendente a sa Corona ispagnola, Carlo d’Asburgo de Austria. Ambos - cun sas coalitziones europeas - teniant su partidu issoro in terra sarda. Dae su 1708 a su 1717 sa Sardigna est abarrada suta sos Asburgo de Austria, a pustis, pro pagu (1717-1720), dae su cuntrollu de Vienna est passada torra a cuddu de Madrid. In su mentres sos nobiles sardos, chi fiant dae una parte o dae s’àtera, torraiant o si nche fuiant in disterru. 
Lepori e Piga iscrient pàginas meda, documentadas, subra sa situatzione de Othieri e de Tèmpiu, inue fiant in atzione sos cumponentes de sa famìllia Misorro, sos de Riccio e sos de Valentino. Totus ant àpidu unu rolu de importu mannu in su Seschentos e in su Setighentos.  
In sos annos vinti de su sèculu XVIII, cumparret sa figura de Pietro Mela o Mella (comente bessit a foras dae sos papiros de sos archìvios). Pastore e bandidu tataresu, fiat su frade de s’avocadu Filippo chi a pustis at a èssere bochidu. Un’àteru frade si cramaiat Ambrogio Gavino: in calidade de preìderu, isse aiat asseguradu sa protetzione de sa Crèsia a Pietro. In su 1729 isse, fuidu dae sa presone de Casteddu, diventat capu de una cuadrilla chi curret sos sartos, dae Ìtiri Cannedu a Romana, dae Figulinas fintzas a Thiesi e a Mores. Tando in Casteddu su guvernu de su visurrei Ercole Tomaso Roero, marchesu de Cortanze (1727-1731) detzidet de dare a òmines de sa famìllia Farru, tataresos, s’incarrigu de fàghere presoneri Mela matessi: custu at repostu bochinde unu de sos Farru in manera ispetaculare. Lepori ammentat chi puru in cuddu perìodu istòricu sa vindita deviat èssere praticada cun tzertos rituales e a medida de s’ofensa. Semus duncas in frùntene a unas cantas costantes in s’istòria de su còdighe famadu, istudiadu dae Pigliaru.    
Bisòngiat pònnere in craru chi su guvernadore de Tàtari de tando  faghiat de sambenau Carlino, fradastru de su rei Vittorio Amedeo II: nuddamancu! Custu Carlino faghiat polìtica pro contu suo - est a nàrrere chi fiat cumpletamente o cuasi autònomu dae sos òrdenes de su visurei Cortanze e puru dae cuddos de Torino - e aiat dadu s’incàrrigu de indagare subra s’atividade de Mela a unu giùighe de sa Reale Governazione, Scartello, amigu de sa famìllia Mela.
Duncas Pietro Mela - a su mancu in Tàtari - fiat protetu dae su podere polìticu. Tando su visurei Cortanze - sigomente no isperaiat prus de lu fàghere presoneri - at dadu a Mela matessi unu salvacondotto, a pustis lu at numenadu capu de sos barranzellos. Custu bandidu-brigante at sighidu a gherrare cun sos de Farru, fintzas a cando si nch’est fuidu in Corsica, est recuidu cun 35 òmines e nde faghiat semper de totus sos colores!  
Cando - a pustis de Carlino - est diventadu guvernadore sabàudu de Tàtari su barone Giuseppe Andrea Tondut, su bandidu Mela est istadu protetu dae Nicolao Porru, segretàriu de su guvernadore matessi. Custu lu ischimus dae documentos de nobiles e notabiles tataresos chi fiant intrados in cuntierra cun  su guvernu e aiant iscritu a Torino. De fatis, a s’agabbu de sos annos trinta de su Setighentos, su barone e sa mugere sua, Angela Maria Germano, fèmina dispòtica, fiant istados acusados de corrutzione in una memòria pretzisa de pàginas e pàginas iscritas dae sos tataresos e ispedida a su rei piemontesu Carlo Emanuele III de Savoia. Maridu e mugere fiant istados acusados d’èssere molto amici dei regali, de betare frastimos e irrocos contra de sos sardos, mentovados che scrocchi, vili e canaglie (nde apo faeddadu in su libru meu Vespro sardo). Tondut o biviat in cumplitzidade cun sos bandidos o non daiat sos òrdenes justos pro li betare in presone. A mie non resurtat chi su visurei Carlo Amedeo Battista di San Martino d’Agliè, marchesu de Rivarolo (1735-1738) apat fatu carchi cosa contra de sos raportos de su guvernadore Tondut cun su bandidu Mela e cun àteros.
Subra Tondut e sa cuntierra - contra a isse - de sos tataresos, Lepori iscriet: «Raccogliendo le mille accuse, vere e false, di illeciti amministrativi, patriziato urbano e aristocrazia feudale screditavano l’alto rappresentante del sovrano nella seconda città del regno e lo stesso progetto di efficiente centralizzazione perseguito dai Savoia tra i sardi diffidenti e  recalcitranti. Intendevano dimostrare che la modernizzazione piemontese falliva in Sardegna per l’inaffidabilità degli stessi ufficiali sabaudi che avrebbero dovuto realizzarla». Cun totu su rispetu, deo non so de acordu cun sas craes interpretativas de Lepori chi at bidu in su tzentralismu e in s’assolutismu sabàudu carchi cosa de progressivu, de positivu, de “modernu”, in cara a una sotziedade, cudda sarda, chi diat èssere istada “arcaica” e ligada galu a una mentalidade, a una cultura influentzada dae su sistema de sos privilègios ispagnolos,
 De fatis apo chircadu de mustrare - in su giai ammentadu Vespro sardo - chi su guvernu piemontesu mustreit d’essere intentzionadu a fàghere un’esàmene sèriu de sa situazione polìtica tataresa, comente bessiat a campu dae sos 32 capìtulos de unu memoriale cunservadu in s’Archìviu de Istadu de Torino. Su rei Carlo Emanuele III de fatis ingarrigheit Pietro Maria Lai - giùighe in sa Reale Governazione de Tàtari - de leare informatziones in su pranu giuditziàriu. Fudint ispedidas lìteras puru dae Casteddu a Torino, pro òrdene de su visurei. Su guvernu piemontesu apeit connoschèntzia de sos problemas postos dae sos tataresos pro su mèdiu de noas segretas e extragiuditziàrias, dadas dae privados e dae funtzionàrios.      
Comente est agabbada sa cuntierra de sos tataresos contra de su barone Tondut e de sa mugere? In Torino sos guvernantes - custrintos a reconnòschere chi sos tataresos aiant faeddadu cun carchi proa e cun unu tzertu fundamentu - detzideint de betare sa culpa de su chi fiat sutzessu in su Cabu de Subra subra sas palas de sa baronessa: issa, a s’ispissu, aiat detzisu de si mòvere sena nàrrere nudda a su maridu. Ma atintzione! Custu iscarrigu de responsabilidade subra sa mugere de su guvernadore teniat, deo creo, su sentidu de dare a Tondut sa patente de bonu a nudda. Custa istòria servit pro fàghere un’analìgiu crìticu de su mitu de su buongoverno piemontesu, fraigadu e invocadu dae sos istòricos acadèmicos e ufitziales e mescamente dae Giuseppe Ricuperati de s’Universidade de Torino (professore, tzertu, istimadu e de rèpula: at fatu parte de s’iscola de Franco Venturi, maistru mannu de s’istoriografia internatzionale, chi at istudiadu puru sa Sardigna).

  Sas relatziones cun sa Corsica. Dae documentos chi apo agatadu in s’Archìviu de Istadu de Casteddu bessit a foras chi bandidos-brigantes de sa famìllia Delitala de Nulvi fiant intrados in raportu cun unu banduleri, Teodoro de Neuhoff, diventadu - pro sete meses, in su 1736 - rei de Corsica. In Sardigna, indunas, fiant arribbadas lìteras de custu Teodoro, sustènnidu dae Giacinto Paoli, babbu de Pasquale: isse at a diventare capu de sa Patria corsa indipendente dae su 1755 a su 1769, est a nàrrere fintzas a s’iscunfita sua de su 1769 in Ponte Nuovo, cando, a pustis de sa dominatzione de sa Repùblica de Genova, est sighida in Corsica cudda frantzesa. 
Comente chi siat, aisetamus su libru de Piga subra s’istòria corsa, òbera chi devet èssere galu imprentada.
Su visurei Rivarolo fiat preocupadu meda dae sas relatziones polìticas de su Cabu de Subra cun Teodoro, proite totu custu mustraiat - in manera bastante crara - sa debilesa de su guvernu piemontesu a pustis de 16-17 annos de presèntzia sabàuda in s’ìsula nostra. Rivarolo cumprendet chi sa luta contra bandidos e brigantes non podet sighire cun guidatici e salvacondotti, est a nàrrere cun su mèdiu de fàghere sa gherra a sos delincuentes cun àteros delincuentes, inimigos issoro. Duncas isse ammanìgiat sas gai cramadas colonne volanti e detzidet de pessighire totus cun su metodu econòmicu, est a nàrrere cun protzessos e cundennas a morte sumàrias. 

Su problema de sas reformas. Una cosa est tzerta: su guvernu ispagnolu in antis e cuddu sabàudu a pustis non podiant contare subra un’amministratzione, una burocratzia, giùighes, gendarmes, tropas militares adecuadas pro otènnere una bitòria contra de su banditismu. Bi cheriant puru - pro sas relatziones istrintas intre custu fenòmenu e sas problemàticas  sotziales e econòmicas - interbentos,  solutziones e leges de tipu reformadore. A nàrrere sa beridade, in sos annos otanta de su Seschentos, sos ispagnolos aiant elaboradu progetos articulados, interessantes meda, pro dare balore prenu a sas siendas sardas: tzertu, sa resessida fiat cudda de balangiare a bantàgiu issoro - cun su mèdiu de tassas e impositziones - subra s’esportatzione de sas produtziones sardas in totue. Pensamus mescamente a unu memoriale de Joseph de Haro y Lara, protonotàriu de su Cunsìgiu d’Aragona. Unu documentu de importu mannu, pro su tempus benidore de s’agricultura, fiat istadu iscritu dae su tataresu Giovanni Battista Brunengo (pìscamu de Ales, benefatore de s’Universidade de Tàtari), disterradu in sa penìsula ibèrica pro òrdene de su guvernu de Madrid: de fatis isse puru fiat connotu che partesanu, in su 1668, de su marchesu de Laconi. 
Ma sos ministros ispagnolos derramaiant sos dinares pro mantènnere politicamente e militarmente s’Imperu issoro, non tzertu pro fàghere carchi cosa de cuncretu pro s’economia, s’agricultura, su pastoriu, s’artesania, sos Grèmios, sas manifaturas, sa cultura, s’iscola, sas Universidades in Sardigna. 
Sos piemontesos, cun su ministru conte Giovanni Battista Lorenzo Bogino (1759-1773), ant chircadu de copiare sos disignos de sos ispagnolos, però cun una mentalidade colonitzadora, càrriga de unu minisprèssiu forte meda pro sos abitantes de s’ìsula; sos colonitzadores ispedidos dae Madrid non fiant mai arribbados fintzas a cuddu puntu!   
   
Una fèmina cun sos mustatzos. Est de interessu mannu su chi Piga iscriet in relatzione a sos nòbiles-brigantes in su Setighentos. In custu sèculu de fatis agatamus donna Lucia Delitala e àteras fèminas, nòbiles o mancu, chi si sunt postas a currere sos sartos. Su rolu de sas fèminas in su banditismu - dae s’Edade moderna a cudda cuntemporànea - cheret istùdios prus profundos. Manno - s’istòricu màssimu in sa Sardigna de s’Otighentos - at cuasi pintadu donna Lucia, balente, a caddu, cun maneras de fàghere masculinas: teniat puru mustatzos dae fàghere imbìdia, pro sa veridade, a sos màscios matessi! 
Piga resessit a istabilire chi, in unu tzertu periodu, bi sunt istadas tres Lucie Delitala, ma cudda bera - cunforma sos resurtados de sa chirca de Piga matessi - est nàschida in Nulvi o in Tzaramonte su 16 de santuaini de su 1707 e  si nch’est morta in Nulvi su 19 de abrile de su 1768.   

Chie fiant de aberu sos brigantes. Indunas, sos brigantes sunt sos nobiles sardos chi ant fatu opositzione cun sas armas e - cun bandidos /  delincuentes comunes -  a su guvernu piemontesu. Custu, in su tempus matessi, est istadu sustènnidu dae àteros grupos de nòbiles brigantes. Si podet fàghere s’esempru, ammentadu dae Piga, de sa  famìllia tempiesa de sos Valentino chi cuasi semper sunt istados partesanos de sa domo de Savoia. In su frùntene opostu agatamus Giovanni Fais (alliadu de sa giai ammentada donna Lucia) e àteros chi fiant in suspu d’essere pagados dae sos frantzesos pro fàghere sa gherra a sos sabàudos e a sos filosabàudos in Sardigna. Est craru chi donna Lucia e àteros representant puru una tzerta forma de opositzione polìtica chi però non podiat arribare - cun dignidade, proite fiant brigantes, delincuentes - a una cussèntzia polìtica, tzivile, est a nàrrere a unu progetu, chi, dae s’àter’ala, mancu sos partesanos de su marchesu de Laconi (comente apo nadu) fiant resessidos a fraigare. 
Pro nàrrere su beru, don Bernardino Mattia Cervellon - guvernadore de su Cabu de Suta, fiat istadu puru isse viceré interino - aiat invitadu su marchesu de Cea e su partidu de sos de Castelvì a un’atzione pro fàghere puramente formale sa soberania de sa Corona ispagnola in una Sardigna chi deviat diventare su prus possibile autònoma dae Madrid, ma in cuddu momentu tràgicu su marchesu de Cea e àteros nòbiles si nche fiant fuidos a Monti Nieddu e no aiant fatu nudda de polìticu, in su sentidu prenu de sa paràula, aiant fatu solu sos brigantes. Custu nos devet ispinghere, comente apo iscritu, a s’esàmene de unu deficit de progetu chi agatamus istoricamente, pro sèculos, in sos grupos dirigentes sardos, francu cuddu de Angioy in su 1793-96, cuddu de sos martires de Palabanda (Istampaxi, su giai ammentadu bighinadu de Casteddu) in su 1812 e cuddos bessidos dae sa prima gherra mundiale.
Pro sos annos dae su 1767 a su 1789, unu fenòmenu inèditu est s’emergèntzia criminale in ghiriu a Aristanis, inue bivet su 10,86 de sa populatzione de su Regnu, ma inue est cunsumadu su 37,45% de totus sos delitos. A nàrrere su beru, però, faghinde un’analìgiu de custos nùmeros, Giuseppe Doneddu, de s’Univerdidade de Tàtari, decrarat de tènnere carchi duda.  

Su problema de “sas paghes”. Chèrgio agabbare cun su problema de “sas paghes” intre sas famìllias e grupos de bandidos e brigantes. Puru su guvernu sabàudu chircheit de impitare “sas paghes” pro fàghere torrare unu pagu de istabilidade sotziupolìtica in s’ìsula. Piga faghet riferimentu a sa chistione: “sas paghes”, cun tzertos rituales, sunt istadas importantes pro tempus meda; nde iscrient “La Nuova Sardegna” e àteros giornales intre Otighentos e Noighentos, nde faeddat Pigliaru. Un’esempru: chie s’impignaiat a cunfetzionare su pane cun s’inimigu de eris, non podiat, non deviat prus giùghere ofensa a isse o a sa famìllia sua in su tempus benidore. Cunforma su chi ant sustènnidu Lepori e Piga e, in prus, istudiande sos volùmenes de O. Niccoli, A. Prosperi e M. Sbriccoli (ammentados dae Lepori) b’at unu codighe de sa vindita e unu traditzionale de “sas paghes”: ambos sunt de importàntzia màssima. Unu puntu chi meritat istùdios prus profundos est su rolu de sos ragionatori, sos betzos, sos sàbios, ingarrigados de agatare una solutzione a sa cadena de sàmbene. Sos ragionatori de sa Gaddura, giai ammentados dae Vittorio Angius, sunt istados istudiados dae Simone Sassu.   

Pro l’agabbare. Est una làstima chi Piga non apat postu in su volùmene suo sa bibliografia: at fatu chircas de archìviu e connoschet sa literadura. Su chi at iscritu est documentadu.   
Indunas, cun sos libros de Lepori e de Piga - comente apo chircadu de proare - semus intrados in unu momentu nou de sos istùdios subra brigantes, bandidos e delincuentes comunes in Sardigna. Oe ne ischimus de prus subra sa geografia de su banditismu, sa fenomenologia de sa violèntzia, sos raportos cun su guvernu ispagnolu e cun cuddu piemontesu, su chi custos ant chircadu de fàghere pro sa repressione in s’Edade moderna.  


(S’autore  at chircadu de impitare, su prus possìbile, sa Limba Sarda Comuna).

Bibliografia

Aleo, Giorgio, Storia cronologica e veridica dell’isola e Regno di Sardegna dall’anno 1637 all’anno 1672, saggio introduttivo, traduzione e cura di F. Manconi, Ilisso, Nuoro, 1998, pp. 163-164, 241-243 e 266.
Anatra, Bruno, Banditi e ribelli nella Sardegna di fine Seicento, AM&D, Cagliari, 2002, p. 10.
Archivio di Stato di Cagliari, Antico Archivio Regio (ASC, AAR), Processo Laconi, vol. V 1, cc. 46-50.
ASC, AAR, Atti dei Parlamenti o Cortes di Sardegna. Cortes del duque de Monteleón, vol. 182, cc. 353 e 460v.
Francioni, Federico, Vespro sardo. Dagli esordi della dominazione piemontese all’insurrezione del 28 aprile 1794, Condaghes, Cagliari, 2001, pp. 45, 48 e 67-151.
Francioni, F., “Pera il cattivo governo che sin qui ne resse!”. I governatori di Sassari nella bufera, in Governare un regno. Viceré, apparati burocratici e società nella Sardegna del Settecento, a cura di P. Merlin, Carocci, Roma, 2005, pp. 402-421.
Francioni, F., Questione sarda e questione meridionale. Gli strumenti analitici di Antonio Gramsci e Antonio Pigliaru, in AA. VV., Il soldino dell’anima. Antonio Pigliaru interroga Antonio Gramsci, Cuec, Cagliari, 2010, pp. 91-139.
Fresu, Gianni, La prima bardana. Modernizzazione e conflitto nella Sardegna dell’Ottocento, prefazione di N. Tranfaglia, Cuec, Cagliari, 2011.
Lepori, Maria, Dalla Spagna ai Savoia. Ceti e corona nella Sardegna del Settecento, Carocci, Roma, 2003, p. 56.
Lepori, Maria, Faide. Nobili e banditi nella Sardegna sabauda del Settecento, Viella, Roma, 2010, pp. 61-80 e 169.
Manconi, Francesco, La Sardegna al tempo degli Asburgo. Secoli XVI-XVII, Il Maestrale, Nuoro, 2010, pp. 532-552.
Mattone, Antonello e Nieddu, Annamari, Criminalità e istituzioni giudiziarie nella Sardegna dei secoli XVI-XIX, in “Quaderni bolotanesi”, n. 37, 2011, pp. 152-183. 
Murgia, Giovanni, Banditismo e amministrazione della giustizia nel Regno di Sardegna nella prima metà del Seicento, in Banditismi mediterranei secoli XVI-XVII, a cura di F. Manconi, Carocci, Roma, 2003. 
Piga, Andrea, Nobili briganti. Banditismo politico in Sardegna tra Spagna e Savoia, Edizioni Della Torre, Cagliari, 2013, pp. 39-77.
Pigliaru, Alessandra, Il sangue privato. Vendetta e onore in Scipione Maffei, Pietro Verri e Cesare Beccaria, prefazione di S. Ghisu, postfazione di P. Carta, Il prato, Padova, 2012. 
Pigliaru, Antonio, La vendetta barbaricina come ordinamento giuridico, Giuffrè, Milano, 1959.
Sassu, Simone, La rasgioni in Gallura. La risoluzione dei conflitti nella cultura degli stazzi, prefazione di L. M. Lombardi Satriani, Roma, 2009, pp. 299-312.
Scano, Dionigi, Donna Francesca di Zatrillas marchesa di Laconi e di Sietefuentes, in “Archivio storico sardo”, vol. XXIII, 1942; Editoriale “La Nuova Sardegna”, Sassari, 2003.
Tola, Pasquale, Codex diplomaticus Sardiniae, t. II, Torino, 1868, doc. n. LI, pp. 306-308.  









Commenti